Գենդերային կարծրատիպերի և խտրականության արմատացումը կարող է հանգեցնել և նորմալիզացնել այնպիսի արատավոր երևույթներ, ինչպիսին է բռնությունը։

Բռնությունն ակտ է, որի նպատակն է դիմացինին ենթարկեցնել սեփական պահանջներին` գործադրելով ուժ, ստիպողականություն, իշխանություն կամ սպառ նա լիք:

Բռնությունը հարկադրական տարբեր ձևերի կիրառուﬓ է սպառնալիքի կամ գործողության ﬕջոցով:

Տարբերում են բռնության հետևյալ հիﬓական տեսակները.

Ֆիզիկական բռնություն է համարվում հարվածելը (ձեռքով, ոտքով), հրելը, ծեծելը և այլ գործողությունները, որոնք հանգեցնում են ﬖասվածքների և ֆիզիկական ցավի:

Հոգեբանական բռնություն է համարվում վիրավորանքը, ստորացումը, սպառնալիքը և ցանկացած այլ դրսևորուﬓեր, որը հանգեցնում է բացասական հուզական հակազդեցության և հոգեբանական ցավի: Հոգեբանական բռնությունը կարող է շատ ավելի ծանր հետևանքներ ունենալ՝ ի հաﬔմատություն բռնության մյուս տեսակների:

Տնտեսական բռնություն է զբաղմունքի, աշխատանքի ընտրության կառավարումը, աշխատավարձի տնօրինումը, տնային տնտեսության վարման ﬔջ ձայնից զրկումը, ընտանեկան ֆինանսների տնօրինման գաղտնիությունը, գումարից զրկումը:

Սեռական բռնությունը ոտնձգության ձև է՝ սեռական հարաբերությունների և սեռական բնույթի գործողություններ կատարելու հարկադրում՝ զոհի կամքին հակառակ (ներառյալ բռնաբարությունն ու արյունապղծությունը):

Բռնության հետևանքները․

Ֆիզիկական հետևանքներ՝ կապտուկ, քերծվածք, կոտրվածք, ներքին օրգանների ﬖասվածքներ, այրվածք և մարﬓական այլ ﬖասվածքներ:

Հոգեբանական հետևանքներ՝ անվստահության, անապահովության զգացում, ցածր ինքնագնահատական, ամոթի զգացում, ﬔղքի զգացում, թերարժեքության զգացում, վախի զգացում, շփման խանգարուﬓեր, ճնշվածություն, ընկճախտ:

Վարքային խնդիրներ` ագրեսիա, անհամարժեք դաժանություն, թմրանյութերի կամ ալկոհոլի չարաշահում, ախորժակի խանգարուﬓեր, քնի խանգարուﬓեր, ﬔկուսացում կամ խնդիրներ ﬕջանձնային հարաբերություններում:

Սեռական խնդիրներ՝ սեռավարակներ, սեռական ցանկության գերակտիվացում, վագինիզմ (հեշտոցի մկանների  ակամա ջղաձիգ կծկում, որի պատճառով անհնարէ դառնում  սեռական ակտը), ֆրիգիդություն (սեռական սառնություն՝ սեռական ﬔրձեցման ժամանակ սեռական բավարարություն ստանալու կնոջ անընդունակություն):

Ընտանեկան բռնությունն ընտանիքի ﬕ անդաﬕ գործողությունը կամ անգործությունն է` ուղղված ընտանիքի ﬔկ այլ անդաﬕ դեմ, որը կատարվում է ուժի կամ իշխանության առավելագույն օգտագործմամբ, խախտում է տուժածի իրավունքներն ու ազատությունները, սպառնում է նրա կյանքին և առողջությանը` նրան պատճառելով տառապանք և ﬖաս:

Ընտանեկան բռնությունը տեղի է ունենում մարդկանց ﬕջև, ովքեր մտերիմ հարաբերությունների ﬔջ են և հիﬓականում հուզականորեն և ֆինանսապես կախված են ﬕմյանցից: Ընտանեկան բռնություն կիրառվում է երեխաների, կնոջ/ամուսնու կամ զուգընկերուհու/զուգընկերոջ, տարեցների նկատմամբ: Որպես կանոն, ընտանեկան բռնության երկու կողﬔրն էլ պատահածը թաքցնում, գաղտնի են պահում շրջապատից:

Ընտանեկան բռնության ենթարկված կանանց հետ  իրականացված հետազոտությունները բացահայտել են ﬕ շարք ընդհանրություններ և թույլ տվել եզրակացնել, որ բռնությունն իրականացվում է որոշակի փուլերի հաջորդականությամբ.

Փուլ 1: Լարվածություն, երբ կուտակվում է զայրույթ, ﬕմյանց հանդեպ չհասկացված լինելու զգացողություն:

Փուլ 2: Բռնության գործադրում, երբ կոնկրետ գործողություններ են իրականացվում՝ բղավոց, վիրավորանք, հայհոյանք, ֆիզիկական ուժի կիրառում:

Փուլ 3: Զղջում (հաճախ անվանում են «ﬔղրաﬕս»), երբ սկսվում է ﬔղքի գիտակցման, ներողությունների, նվերների շրջան: Երբ բռնարարը սկսում է ներողություն խնդրել իր արարքների համար, նաև ներկայացնել կատարվածը որպես իր ցանկությունից և վերահսկողությունից դուրս իրողություն:Նշված փուլերը հաջորդում են ﬔկը մյուսին՝ ամբողջացնելով բռնության ցիկլը: Որքան ավելի շատ են ցիկլերը կրկնվում, այնքան բռնությունը դառնում է ավելի հաճախակի և ուժգին: Վերջին փուլի տևողությունը հետզհետե կրճատվում է կամ առհասարակ վերանում:

Հարկ է նշել, որ վիճակագրական տվյալների համաձայն՝ կանանց նկատմամբ բռնությունները, ցավոք, աﬔնաշատը տեղի են ունենում ընտանիքում։ Կանայք ավելի շատ են ենթարկվում ծեծի, ֆիզիկական բռնությունների և բռնաբարության ընտանիքի ներսում, քան ընտանիքից դուրս։

Ընտանեկան բռնության՝ խիստ անձնական և ներընտանեկան խնդիր լինելու պատճառն է, որ խոչընդոտում է այդ երևույթի դեմ պայքարին։ Հաճախ երևույթը դիտվում է որպես տան չորս պատի ներսում կատարվող երևույթ, որը վերաբերում է ﬕ այն ընտանիքի անդաﬓերին։ Այնինչ ընտանեկան բռնությունը պետք է դիտարկել որպես հասարակությունում առկա գլոբալ խնդիր և համապետական ﬕջոցներ ձեռնարկել՝ այդ երևույթը նվազեցնելու և կանխարգելելու նպատակով։

Կինը և տղամարդը տարբերվում են իրարից, և այդ տարբերությունները բազմաթիվ են ու բազմաբնույթ: Սակայն կան տարբերություններ, որոնք պայմանավորված են կենսաբանական գործոններով, և կան տարբերություններ, որոնք կապված են հասարակության ﬔջ կնոջ և տղամարդու ունեցած դերերի, ակնկալիքների և վարքականոնների հետ:

Նպատակ ունենալով առանձնացնել կնոջ և տղամարդու ﬕջև ֆիզիոլոգիական տարբերությունը սոցիալ-մշակութային կերտվածքից՝ առաջ քաշվեցին «սեռ» և «գենդեր» հասկացությունները:

Եթե սեռ հասկացությունը բնութագրում է կանանց և տղամարդկանց կենսաբանական, ֆիզիկական, ֆիզիոլոգիական և բնության կողﬕց տրված այլ առանձնահատկությունները, ապա գենդերը մատնանշում է կնոջ և տղամարդու ﬕջև առկա սոցիալական տարբերությունները և հասարակության կողﬕց նրանց վերագրված դերերի առանձնահատկությունները:

Սեռը կենսաբանական կատեգորիա է. սեռի դեպքում ﬔնք խոսում ենք կնոջ և տղամարդու մարﬕնների ﬕջև կենսաբանական, ֆիզիոլոգիական տարբերությունների մասին:  Օրինակ` կանանց մոտ՝ հղիություն, ծննդաբերություն, կրծքով կերակրում, տղամարդկանց մոտ՝ բամբ ձայն, ավելի խիտ մազածածկույթ և այլն:

Գենդերը սոցիալական կատեգորիա է, հասարակության ﬔջ սոցիալապես ամրագրված, կանանց և տղամարդկանց վերագրվող ընդունելի վարքագիծ: Այսինքն՝ դրանք այն հատկանիշներն են, ընկալուﬓերը, ակնկալիքներն ու վարքականոնները, որոնք ոչ թե բնությունն է տվել կնոջը կամ տղամարդուն, այլ հասարակությունը՝ տվյալ ժամանակահատվածում և տվյալ պատմամշակութային համատեքստում:

Սեռի բնութագրման համար կիրառվող հատկանիշները չեն տարբերվում ոչ միայն տարբեր հասարակություններում, այլև տարբեր ժամանակաշրջաններում, սակայն գենդերային բնութագրիչները կարող են խիստ տարբերվել հասարակությունից հասարակություն, պատմական ժամանակաշրջանից պատմական ժամանակաշրջան:

Օրինակ՝ տղամարդիկ ասոցացվում են «ուժեղ», «քաջ», «ընտանիքի հացը վաստակող» հատկանիշների հետ: Իսկ կանայք նույնացվում են «քնքուշ», «հնազանդ», «հաﬔստ»   հատկանիշների հետ: Սակայն այս հատկանիշները և վարքագծերը տղամարդուն և կնոջը չեն   տրվել ի ծնե. հասարակությունն է դրանք բաժանել՝ անվանելով «կանացիություն» և «տղամարդկայնություն»: Նման վարքագծերն ու սպասելիքները մարդիկ սովորում, յուրացնում և կիրառում են դեռ մանուկ հասակից՝ ընդօրինակելով իրենց ընտանիքի անդաﬓերին, դաստիարակներին և ուսուցիչներին, հեռուստատեսությունում, գովազդներում առկա կերպարներին և, առհասարակ, շրջապատին:

Կարծրատիպերը մարդկանց ու երևույթների մասին կարծրացած պատկերացումներն են, որոնք արմատավորվում են մարդկանց մտածելակերպում, վերածվում համընդհանուր կարծիքի և հեշտությամբ տարածվում են հասարակության ﬔջ:

Գենդերային կարծրատիպերը տվյալ ժամանակահատվածում տվյալ հասարակության ﬔջ գոյություն ունեցող կայուն պատկերացուﬓերն են տղամարդկանց և կանանց վերաբերյալ:

Գենդերային կարծրատիպերը յուրացվում են մանուկ հասակից, շատ կայուն են,դժվար են փոփոխվում, յուրացվում են նույնիսկ այն խմբերի կողﬕց, որոնց նկատմամբ ձևավորվել են: Գենդերային կարծրատիպերը գործում են ինչպես անհատական, այնպես էլ հասարակական մակարդակում:

 Մարդկանց կատեգորիաների բաժանելը հեշտացնում է իրականության ընկալումը։ Ամենուրեք և անընդմեջ երկբևեռ սահմանների ստեղծումը, սոցիալական   «կաղապարները», որոնց մեզ պարտադրում են պատկանել, ուղղակի հեշտացնում է սոցիումի կազմակերպումը, ուժի և իշխանության դինամիկան և մեզանից ակնկալվող սոցիալական դերերը։

Գենդերային կարծրատիպերի զոհեր կարող են լինել ինչպես կանայք, այնպես էլ տղամարդիկ: Շատ հաճախ գենդերային կարծրատիպերի հետևանքով մարդիկ չեն կարողանում ինքնարտահայտվել, մասնագիտական հաջողությունների հասնել, կայանալ որոշակի ոլորտներում կամ ընտանիքում, փոխարենը դառնում են շրջապատի կարծրացած մտածելակերպի զոհ` գնալով որոշ զիջողությունների: Այդ պատճառով կարևոր է կարծրատիպերի դեմ պայքարելը և դրանք կոտրելը։

Գենդերային կարծրատիպերի արդյունքում ձևավորվում են գենդերային նորﬔր, որոնք կանանց և տղամարդկանց վարքի որոշակի ընդունված կանոններ են։ Գենդերային նորﬔրը պարտադրվում են մարդկանց՝ նրանց կենսաբանական սեռից ելնելով՝ հասարակությունում իշխող պատկերացուﬓերին և սպասելիքներին համապատասխան։

Ելնելով այդ պատկերացուﬓերից՝ տղամարդիկ և կանայք կատարում են գենդերային դերեր, որոնք հասարակության կողﬕց կենսաբանական սեռին թելադրվող վարքի որոշակի մոդելներ են։

Գենդերային կարգավիճակների և գենդերային փոխհարաբերությունների անհամաչափությունները բացատրվում են սեռային տարբերություններով` դրանով իսկ «բնական» դարձնելով խտրականությունը: Այստեղ արհեստականորեն ստեղծված սոցիալական դերաբաշխումները ավելի շատ քողարկում են խտրականությունը և մատուցում որպես սեռերի միջև առկա տարբերություններ («սեռ» և «գենդեր» հասկացությունների նշանակության մասին ընթերցեք «Գենդեր» և «Սեռ» հոդվածում)։ 

Գենդերային խտրականությունը ﬕ գործելակերպ է, երբ տղամարդկանց և կանանց ﬕջև սեռի հատկանիշով պայմանավորված տարբերակում է դրվում, և նախապատվություն է տրվում որևէ սեռի, ինչը հանգեցնում է նրանց իրավահավասարության սահմանափակմանը կամ վերացմանը:

Ներկայացնում ենք որոշ հատվածներ «Գենդերը հայ մշակույթում» դասընթացի մոդուլից Հասմիկ Գևորգյանի (ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ամբիոնի պրոֆեսոր, գենդերային ուսումնասիրությունների փորձգետ) հեղինակությամբ։                                                                                                                                                            Նյութը մշակվել է Հասարակություն առանց բռնության ՀԿ-ն կողմից իրականցվող Հայաստանում հասանելի և կայուն գենդերային կրթության հաստատում ծրագրի շրջանակներում «Քվիննա թիլ Քվիննա» հիմնադրամի ֆինանսական աջակցությամբ։

Անտիկ թատրոնում բոլոր դերերը (այդ թվում կնոջ դերը) խաղում էին բացառապես տղամարդիկ։ Դիտարկելով կնոջ մասնակցությունը արվեստում` նշենք, որ մինչ քրիստոնեությունը` մ.թ.ա. II դարում, Հայաստանում գուսանական թատերախմբերի հետ հանդես են եկել և դերասանուհիներ: Նրանցից ամենահայտնին Նազենիկն էր: Աղբյուրները հավաստում են, որ նա «շատ գեղեցիկ էր և խոսում էր ձեռքերով», այսինքն` տիրապետում էր մնջախաղի արվեստին: Մ.թ.ա I դարում Արտաշատի թատրոնում նույնպես խաղում էին դերասանուհիներ: Բակուր թագավորի օրերից պահպանվել է թատերական դրվագով գավաթ` դերասանուհու պատկերով:[1] Այդ ժամանակների համար կնոջ առկայությունը թատրոնում բավական առաջադեմ երևույթ էր, քանի որ այդ դարաշրջանում բազմաթիվ եվրոպական թատրոններում, ինչպես արդեն նշվել էր, կնոջ դերակատարումը իրականացնում էր տղամարդը: